نقش مردان در سقط مکرّر
متأسّفانه حدود 15 درصد حاملگی‌ها پس از تشخیص به سقط خودبه‌خود ختم می‌شوند. اما آنچه بیشتر برای زوج مهم است تکرار این اتّفاق است. از نظر علمی وقوع 2 یا 3 سقط متوالی قبل از هفتۀ 20 حاملگی را سقط مکرّر می‌نامند که در 1 تا 2 درصد زنان مشاهده می‌شود. این مسئله می‌تواند منجر به عوارض روحی یا جسمی برای زوج‌ها شود که اهمّیت موضوع را دوچندان می‌کند.
بنابراین ارزیابی علّت سقط مکرّر برای تشخیص علل قابل درمان یا پیشگیری از تکرار سقط اهمّیت ویژه‌ای دارد. امروزه پیشنهاد می‌شود در خانمی که سابقۀ تولّد فرزند سالم نداشته است، پس از 2 سقط متوالی ارزیابی و بررسی‌های لازم انجام شود. اما در صورتی که سنّ مادر بیشتر از 35 سال باشد و زوج در باروری مشکل داشته باشد یا سقط پس از تشخیص ضربان قلب در جنین اتّفاق بیفتد، ارزیابی زودتر انجام خواهد شد.
می‌دانیم که به‌طور کلی جنین حاصل لقاح تخمک از یک اسپرم است، بنابراین اسپرم با تأمین نیمی از موادّ ژنتیکی نقش مهمّی در باروری، تشکیل و بقای جنین و حتّی تشکیل جفت و درنتیجه تغذیۀ جنین دارد.
اما از آنجا که سقط پس از لقاح و تشکیل جنین، در زمان حاملگی در زن اتّفاق می‌افتد، در گذشته توجّه چندانی به نقش اسپرم (و مردان) در سقط نمی‌شد، اما در سال‌های اخیر توجّه به نقش اسپرم و به‌عبارتی سهم مرد در سقط جنین افزایش یافته و به نتایج خوبی هم رسیده‌است.
ارزیابی آقایان نقش مردان در سقط مکرّر
همانطور که گفته شد، اسپرم پس از خروج از بدن مرد و ورود به تخمک منجر به تشکیل جنین می‌شود، بنابراین در بررسی عوامل مؤثّر بر سقط در مردان باید دنبال عواملی بود که در مراحل تشکیل، تکامل و انتقال اسپرم در مجاری جنسی روی آن مؤثّرند. با انجام آزمایش‌ها و بررسی وضعیت اسپرم و تشخیص اختلالات موجود در آن و سپس تعیین و درمان عللی که باعث این اختلالات شده است شاید بتوان به کاهش احتمال سقط کمک کرد.
برای بررسی سلامت اسپرم چند آزمایش وجود دارد:
-
آزمایش مایع منی یا SFA
در آزمایش مایع منی (Seminal Fluid Analysis) پس از طی مراحل خاص در زیر میکروسکوپ، اسپرم‌ها بررسی می‌شوند و تعداد، شکل و حرکت آن‌ها ثبت میگردد. این آزمایش معمولاً برای بررسی افراد با مشکلات باروری مورد استفاده قرار می‌گیرد و در صورتی که اختلال مؤثّر در باروری تشخیص داده شود تحت درمان قرار می‌گیرد، اما در موارد سقط مکرّر باروری اشکالی ندارد، بلکه به‌عنوان عاملی مانع از حفظ و تداوم زندگی جنین میگردد.
بنابراین ممکن است SFA کاملاً طبیعی باشد، اما یک SFA طبیعی دخالت عامل مردانه در سقط را رد نمی‌کند، چون ممکن است اشکالی در اسپرم وجود داشته باشد که زیر میکروسکوپ قابل مشاهده نیست.
البته باید یادآور شد که SFA غیرطبیعی هم همیشه نشان‌دهندۀ دخالت عامل مردانه در سقط نیست، چون عموماً موانع موجود در مسیر اسپرم و اطراف تخمک مانع از رسیدن اسپرم غیرطبیعی به تخمک و ایجاد لقاح می‌شود. بنابراین همیشه در بررسی علل سقط، ارزیابی مردان یا زنان باید به‌طور کامل انجام گیرد و با انجام یک آزمایش SFA و نتیجۀ غیرطبیعی نباید مشکل را به مرد نسبت داد.
-
آزمایش ارزیابی شکست موادّ ژنتیکی اسپرم یا (Sperm DNA Fragmentation Assay)
به‌طور طبیعی هسته، کروموزوم‌ها و DNA هر سلول حجم نسبتاً بزرگی از آن را تشکیل می‌دهد. اسپرم باید پس از تشکیل، تمام مسیر لوله‌های جنسی، مجرای ادرار مرد، واژن و رحم زن را طی کند تا به تخمک برسد؛ به‌همین دلیل در طی فرگشت (یا تکامل) طی میلیون‌ها سال اسپرم با شکل و ساختمان خاص (شبیه نوزاد قورباغه) ایجاد شده‌است تا بتواند این مسیر را با حرکت بخش انتهایی یا دم خود طی نماید. در صورت حفظ اندازۀ هسته در حد معمولی بی‌گمان اندازۀ اسپرم باید بسیار بزرگ‌تر و نیروی محرکۀ آن قوی‌تر می‌شد یا اسپرم اصلاً نمی‌توانست این مسیر را به‌راحتی طی کند و خود را به تخمک برساند. فرگشت نه‌تنها شکل خاصّی به اسپرم بخشیده است، بلکه سازوکاری را فراهم کرده تا DNA و موادّ ژنتیکی اسپرم متراکم شوند و حجم آن بسیار کاهش یابد، به‌طوری که قطر سر اسپرم حدود یک بیستم قطر تخمک است (محاسبه کنید اختلاف حجم این دو را).
در مراحل تولید اسپرم (اسپرماتوژنز) پیوندهای شیمیایی خاصّی در بین قسمت‌های مختلف DNA هستۀ اسپرم به‌وجود می‌آید و منجر به کوچک شدن حجم آن میگردد. این پدیده دفراگمانتاسیون نامیده می‌شود. در طی زمان حضور اسپرم در لوله‌های انتقال اسپرم در مردان و پس از خروج از بدن مرد و در داخل بدن زن عوامل مختلف می‌توانند باعث صدمه به این پیوندهای شیمیایی شوند و آن‌ها را باز کنند (فراگمانتاسیون). نتیجه فراگمانتاسیون اختلال در عملکرد اسپرم و موادّ ژنتیکی آن خواهد بود.
تحقیقات نشان داده‌است که فراگمانتاسیون DNA اسپرم ممکن است احتمال ایجاد حاملگی طبیعی را کاهش دهد، احتمال سقط جنین بعد از تشکیل را افزایش دهد، احتمال موفّقیت روش‌های لقاح مصنوعی را کاهش دهد و حتّی ممکن است منجر به اختلالاتی در جنین شود و مشکلاتی در نوزاد پس از تولّد به‌وجود آید.
البته تحقیقات دربارۀ عوارض فراگمانتاسیون در حال پیگیری است و هنوز باید منتظر نتایج بعدی بود، اما در حال حاضر می‌توان در حدّ امکان در کاهش یا درمان عواملی که باعث فراگمانتاسیون DNA اسپرم می‌شوند کوشید.
درمان بیمارهایی مثل واریکوسل، دیابت یا عفونت‌ها در آقایان، قطع سیگار، قلیان و الکل، مصرف غذاهای سالم و ویتامین‌ها و کاهش وزن می‌توانند به کاهش شکست DNA اسپرم و عوارض ناشی از آن کمک کنند. اما در صورت نبودِ نتیجۀ مناسب و عدم کاهش درصد اسپرم‌های دچار شکست DNA، با اقدامات بالا ممکن است نیاز به کارهای دیگری مثل نمونه‌برداری از بیضه و جدا کردن اسپرم از آن (TESE) باشد.
-
آزمایش‌های ژنتیک
می‌دانیم که ساختمان و عملکرد سلول‌ها توسّط موادّ ژنتیکی تنظیم و اعمال می‌شود و این موادّ ژنتیکی در مجموع خصوصیات ژنتیکی مثل جنس، رنگ، قد، هوش و… را تعیین می‌کنند. موادّ ژنتیکی در داخل کروموزوم‌ها جای دارند و انسان دارای 46 کروموزوم است که حدود 100000 ژن را حمل می‌کنند. حدود 20000 ژن صفات فرد را منتقل می‌کنند و بقیه نقش حفاظتی و تنظیم‌کننده دارند. صدمه به این ژن‌ها می‌تواند منجر به سقط شود. بنابراین بررسی ژنتیک فرد (چه زن و چه مرد) بخش مهمی از بررسی علّت سقط مکرّر است.
اولین آزمایش در این زمینه کاریوتایپ است که ساختمان 46 کروموزوم هر فرد را نشان می‌دهد. این آزمایش با استفاده از سلول‌های موجود در خون فرد انجام می‌شود. تحقیقات نشان داده‌است که حدود 5 درصد زنان و 2 درصد مردان ممکن است در آزمایش کاریوتایپ اختلالی نشان دهند که علّت سقط باشد، بنابراین وجود اختلال در کاریوتایپ به ما در تشخیص علّت سقط کمک می‌کند. نقش مردان در سقط مکرّر
یک کاریوتایپ سالم نفی‌کنندۀ نقش عوامل ژنتیک در بروز سقط نیست، زیرا اولاً ممکن است اختلالی در ژن‌های فرد (مرد یا زن) باشد که در ساختمان کل کروموزوم اختلالی ایجاد نمی‌کند و کاریوتایپ را مختل نمی‌سازد و دوم ممکن است در طی مراحل تکامل اسپرم یا تخمک ـ که منجر به ایجاد چهار سلول با 23 کروموزوم از هر سلول مولد با 46 کروموزوم می‌شود ـ اتّفاقاتی برای کروموزوم‌های سلول جنسی (گامت) بیفتد که در سلول‌های سازندۀ بدن فرد وجود ندارد، مثلاً ممکن است سلول جنسی دارای 24 کروموزم شود یا بخش‌هایی از کروموزوم‌ها با هم جابه‌جا شوند و درنتیجه جنین حاصل دارای کروموزوم‌های طبیعی نمی‌شود و سقط میگردد. به‌همین دلیل امروزه در حال تحقیق روی ژن‌های خاص در مادران با سابقۀ سقط مکرّر یا بررسی کروموزوم‌های سلول جنسی با روش‌های خاص هستند. اگر اختلالی در کاریوتایپ یا آزمایش‌های ژنتیک یافت شود، بسیار مهم است و در صورت امکان باید از روش‌های لقاح مصنوعی پیشرفته و بررسی ژنتیک جنین قبل از انتقال به مادر (PGD) استفاده کرد.
چه باید کرد؟
بررسی‌ها نشان داده‌اند که افزایش سن در مردان نه‌تنها باعث کاهش باروری میگردد، بلکه احتمال تشکیل اسپرم‌های ناسالم با شکست DNA و یا حتّی اختلالات مهم‌تر ژنتیک (اختلال در تعداد یا ساختمان کروموزوم) نیز با افزایش سن بیشتر می‌شود. حتّی تحقیقات اخیر نشان داده‌است که در سنین بالا درمان تأثیر خوبی در مردان ندارد و احتمال موفّقیت روش‌های لقاح مصنوعی در درمان نازایی نیز کاهش می‌یابد. بنابراین سنّ بالای مرد به‌تنهایی احتمال سقط را افزایش می‌دهد، از این رو سعی کنیم در سنّ مناسب اقدام کنیم و بدانیم که خیلی زود دیر می‌شود.
زندگی سالم منجر به تولید اسپرم‌های سالم‌تر می‌شود و احتمال مشکلات را کم می‌کند، بنابراین اقداماتی مثل حفظ وزن مناسب، ورزش، تغذیۀ سالم و حاوی ویتامین‌های کافی، پرهیز از سیگار، قلیان و الکل، دوری از موادّ شیمیایی و امواج رادیویی مضر و حتّی محدود کردن مصرف کافئین مفید خواهند بود.
درمان بیماری های خاص مثل دیابت، عفونت‌ها و واریکوسل نیز ممکن است مفید باشد. همانطور که قبلاً توضیح داده شد در مواردی ممکن است استفاده از لقاح مصنوعی و PGS لازم باشد.
در این دوران بررسی ارتباط مردان با سقط مکرّر، آزمایش‌های لازم و اقدامات تشخیصی و درمان‌های مفید در آن‌ها در حال پیگیری و پیشرفت است. اما اکنون نیز ما وظیفه داریم مردان را در مشاوره‌های سقط مکرّر داخل کنیم و به پرسش‌هایشان پاسخ دهیم و آن‌ها را تشویق کنیم تا در تشخیص و درمان سقط مکرّر شرکت فعّال داشته باشند.
نگارنده:دکتر رحیم توکل نیا متخصص جراحی کلیه
شما میتوانید برای مشاوره در این زمینه از متخصصین اورولوژی کیدز 24 مشورت بگیرید.
