فوائد شیر مادر و اهمیت تأسیس بانک‌های شیر

شیر مادر و فوائد آن

مادرانی که پس از تولّد نوزاد خود تصمیم به شیردهی می‌گیرند، فوائد بی‌شماری را نصیب نوزاد خود می‌نمایند. شیر مادر بهترین تغذیه را برای شیرخوار فراهم می‌کند؛ زیرا حاوی موادّ مغذّی فراوانی است که به‌آسانی قابل هضم بوده و از طرفی به سهولت قابل دسترسی است.آکادمی‌اطفال آمریکا تغذیه با شیر مادر را در ۶ ماه اول زندگی توصیه می‌کند و ادامۀ آن بعد از شروع غذاهای سفت، تا یک سال و حتّی پس از آن تا هر زمان که مادر و کودک تمایل داشته باشند توصیه می‌شود. سازمان بهداشت جهانی نیز شروع شیردهی را از یک ساعت بعد از تولّد و ادامۀ آن را تا ۲ سال یا بیشتر توصیه می‌کند.فوائد شیر مادر و اهمیت تأسیس بانک‌های شیر

فوائد شیر مادر برای شیرخوار

1. شیر مادر یک تغذیۀ ایده آل برای شیرخوار و حاوی همۀ آن موادّی است که شیرخوار در ۶ ماه اول زندگی خود به آن نیاز دارد. ترکیب شیر مادر حتّی براساس نیازهای شیرخوار،به‌ خصوص در ماه اول زندگی تغییر می‌کند. در چند روز اولِ تولّد مایع غلیظ و زردرنگی به نام آغوز (کلستروم) ترشح می‌شود که حاوی پروتئین بالا،‌ قند پایین و سرشار از ترکیبات مفید دیگری است که قابل جایگزینی با ترکیبات ساختنی (شیرخشک) نیست و به تکامل دستگاه گوارش نابالغ شیرخوار کمک می‌کند. بعد از چند روز، که معدۀ شیرخوار شروع به رشد می‌کند، ترشح شیر به مقدار بیشتر شروع می‌شود. تنها مادّه‌ای که شیر مادر فاقد آن است ویتامین D است که باید با قطره‌های ویتامین تأمین شود.
2. شیر مادر حاوی آنتی‌بادی‌های مهمّی‌است که به شیرخوار کمک می‌کند تا در مقابل ویروس‌ها و باکتری‌ها،به‌ خصوص در ماه‌های اول مقاومت کند. آغوز به‌‌ویژه حاوی مقدار فراوانی “IgA” (ایمونوگلوبین A)، همچنین آنتی‌بادی‌های دیگر است. از طرفی وقتی مادر در معرض باکتری‌ها و ویروس‌ها قرار می‌گیرد و بیمار می‌شود، آنتی‌بادی‌های تولید شده در بدن مادر از طریق شیر وارد بدن شیرخوار می‌شود و در شیرخوار ایمنی به‌وجود می‌آید.”IgA” با ایجاد لایۀ حفاظتی در بینی، گلو و دستگاه گوارش نوزاد باعث محافظت شیرخوار در مقابل بیماری می‌شود. در شیرخوارانی که از شیر مادر تغذیه نمی‌کنند،‌ احتمال ذات‌الریه،‌ اسهال و سایر عفونت‌ها به‌همین دلیل بیشتر است.
3. شیرخوارانی که فقط از شیر مادر تغذیه می‌کنند‌ کمتر مبتلا به بیماری‌های زیر می‌‌شوند:

• عفونت‌های گوش میانی، گلو و سینوس‌ها و سرماخوردگی
• عفونت‌های تنفّسی و عفونت‌های حادّ گوارشی
• سندروم مرگ ناگهانی نوزاد
• کاهش بیماری‌های آلرژیک مثل آسم، درماتیت آتوپی و اگزما
• کاهش بیماری‌های روده‌ای مثل کرون و کولیت اولسراتیو
• کاهش دیابت‌های نوع ۱ و ۲
• کاهش ابتلا به سرطان خون در دوران طفولیت

4. از طرفی تغذیه با شیر مادر باعث وزن‌گیری مناسب و پیشگیری از چاقی می‌شود. تغذیه با شیر مادر بیش از ۴ ماه، کاهش چشمگیری در ابتلا به چاقی دارد و این می‌تواند به‌دلیل ایجاد باکتری‌ها در دستگاه گوارش شیرخوار باشد که از انباشتگی چربی جلوگیری می‌کنند. همچنین در بدن کودکان تغذیه‌ شده با شیر مادر لپتین بیشتری وجود دارد که هورمون مهمّی در تنظیم اشتها و انباشت چربی در بدن است. از طرفی این شیرخواران خودشان دریافتی شیر خود را تنظیم می‌کنند.

5. شیر مادر ممکن است بچّه‌ها را باهوش‌تر کند. بین کودکانی که با شیر مادر تغذیه شده‌اند، با آن‌هایی که با شیر مادر تغذیه نشده‌اند، تفاوت‌هایی در تکامل مغز دیده شده‌است. این تفاوت‌ها هم به‌دلیل ترکیب شیر مادر و هم به‌دلیل نزدیکی و لمس و ارتباط چشمی‌بیشتر در حین شیردهی با شیر مادر است. تحقیقات نشان داده‌اند کودکان تغذیه‌شده با شیر مادر ضریب هوشی بالاتر و مشکلات رفتاری و یادگیری کمتری در حین رشد داشته‌اند. این اثرات برجسته به‌ویژه بیشتر در کودکانی که به‌صورت زودرس به‌دنیا آمده بودند، دیده شده‌است.
6. فوائد شیر دادن در مادران نیز بسیار زیاد و قابل‌توجّه است.ازجمله اینکه شیردهی به از دست دادن اضافه‌وزن کمک می‌کند و به‌خصوص بعد از گذشت ۳ ماه از شیردهی، کالری‌های بیشتری سوزانده می‌شود.

7. کمک به انقباض رحم: در طول بارداری، رحم برای تطابق با بارداری بسیار بزرگ می‌شود، به‌طوری که تمام فضای شکم را پر می‌کند. بعد از زایمان رحم رفته‌رفته به اندازۀ اولیه خود باز می‌گردد. این عمل از طریق هورمون اکسی‌توسین انجام می‌شود که هم در زمان زایمان باعث انقباضات رحم و انجام زایمان می‌شود و هم در حین شیردهی با افزایش ترشّح آن به انقباض رحم و کاهش خونریزی و برگشت رحم به اندازۀ اولیه کمک می‌کند.

8. مادرانی که به نوزادان خود شیر می‌دهند کمتر دچار افسردگی بعد از زایمان می‌شوند. با وجود این، بروز افسردگی در زمان کوتاهی بلافاصله بعد از زایمان خود مانعی برای شیردهی می‌شود که هرچه زودتر باید مشاوره با پزشک صورت پذیرد.

9. شیردهی خطر بسیاری از بیماری‌ها را در دراز مدت کاهش می‌دهد، ازجمله سرطان‌ها و بیماری‌های شدید مانند فشارخون بالا، آرتریت، افزایش چربی خون، بیماری‌های قلبی و دیابت نوع ۲.

10. شیردهی در بعضی از مادران باعث قطع قاعدگی می‌شود و این باعث می‌شود مادران بتوانند از وقت گرانبهای خود برای همراه بودن با نوزادشان بیشتر استفاده کنند.
11. شیر مادر رایگان است؛ در نهایت شیردهی باعث صرفه‌جویی‌ در هزینه و زمان برای خانواده می‌شود. با انتخاب شیرمادر برای تغذیۀ شیرخوار موارد زیر محقق می‌شود:

• صرفه‌جویی در هزینه برای خرید شیرخشک
• محاسبۀ دقیق نیاز روزانۀ شیرخوار به شیر
• در زمانی که صرف شست‌ و شو، استریل کردن بطری‌ها و مخلوط کردن شیرخشک و گرم کردن آن برای تغذیۀ شیرخوار ‌می‌شود صرفه‌جویی می‌‌گردد. در حالی که شیر مادر همیشه در دمای مناسب برای تغذیۀ شیرخوار آماده است.

همچنین بخوانید: افسردگی پس از زایمان

بانک شیر مادر

امروزه در سراسر دنیا،بانک شیر مادر (‌breast milk banking) نقش بسیار مهمی‌ در فراهم کردن شیر مادر برای نوزادانی که به هر دلیلی قادر به دریافت شیر از مادر خود نیستند بازی می‌کند. نوزادان نارس بزرگ‌ترین و مهم‌ترین گروه از این نوزادان را تشکیل می‌دهند که از این طریق می‌توانند محرومیت از شیر مادر خود را جبران کنند. بانک‌های شیر انسان،شیر‌های اهدائی را جمع‌آوری،‌ غربالگری‌ (از نظر عفونت‌ها و مواد مضر) و پاستوریزه می‌کند و در سطح بیمارستان‌ها توزیع می‌نماید و همچنین به دریافت‌کننده‌های سرپایی تحویل می‌دهد. تمامی‌این مراحل جمع‌آوری، ذخیره‌ سازی و به‌عمل‌ آوری مطابق با شیوه‌نامه‌های روز دنیا انجام می‌شود.

تغذیه با شیر مادر توسّط دایه در صورت دسترسی نداشتن یا کافی نبودن شیر مادر اصلی نوزاد، از دیرباز در فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف و شاید از بدو پیدایش بشر وجود داشته، ولی به‌ دلیل شرایط غیر بهداشتی و انتقال بیماری‌ها به نوزاد،ایده بانک‌های شیر مادر به‌ وجود آمد. اولین بانک شیر مادر به‌صورت سازمان‌ یافته در سال ۱۹۰۹ میلادی در اتریش تأسیس شد و به‌ دنبال آن پس از مدت کوتاهی مراکزی در بوستون آمریکا ایجاد شدند. در سال ۱۹۶۰ تداوم فعالیت بانک‌های شیر مادر به‌دلیل پیشرفت‌های چشمگیر در علم مراقبت از نوزادان و تغذیۀ نوزادان و ساخت شیرخشک‌های با کیفیت بالا، رو به کندی نهاد. در سال ۱۹۸۰ با پیدایش عفونت‌های نوزادی جدید ازجمله HIV، که قابل انتقال از شیر مادر بود، باعث بسته شدن بسیاری از بانک‌های شیر شد. به‌همین دلیل از سال ۲۰۰۰ میلادی غربالگری مناسب مادران اهداکننده در دستور کار قرار گرفت.

فعّالیت بانک‌های شیر در نقاط مختلف دنیا متفاوت است که از مهم‌ترین دلایل آن مسائل اقتصادی، مذهبی و عوامل فرهنگی است. ولی درمجموع علاقه به تأسیس بانک شیر مادر در دنیا رو به افزایش است. در حال حاضر در آسیا، کشور هندوستان بیشترین تعداد بانک شیر را دارد و در سایر کشور‌های آسیایی مانند ویتنام، چین و ژاپن نیز این بانک‌ها به وجود آمده‌اند. این تمایل در تأسیس بانک‌های شیر، بر مبنای توصیه‌های انجمن‌های علمی‌ معتبر دنیا در اهمّیت استفاده از شیر مادر،به‌ خصوص در نوزادان نارس، ایجاد شده‌است. در تمامی‌ شیوه‌نامه‌های علمی‌ به تغذیۀ نوزاد با شیر مادر اصلی تأکید شده و در صورت دسترسی نداشتن یا ناکافی بودن شیر مادر،‌ استفاده از شیر بانک‌های شیر، که با شیوه‌نامه‌های علمی‌ مطمئن تهیه شده‌اند، توصیه شده‌ است.

در حال حاضر در اروپا مجموعاً در ۲۵  کشور حدود ۲۰۶ بانک شیر، در آمریکای جنوبی در ۹ کشور مجموعاً ۲۵۸، در هند ۲۲، در چین ۱۲، در استرالیا ۴، در آفریقای جنوبی ۶۰ و در ایران فقط ۲ بانک شیر وجود دارد.

هدف از ذخیرۀ شیر در بانک‌ها چیست؟

مهم‌ترین دلیل ذخیرۀ شیر در بانک‌ها، در دسترس بودن شیر در زمان نیاز است. در بیشتر موارد شیرِ اهداکننده‌های مختلف با هم مخلوط و ذخیره می‌شود، گرچه ذخیره‌سازی شیر‌ها از اهداکننده‌ها به‌صورت مجزّا و اختصاصی هم انجام می‌شود(single donor banks). این شیرها سپس پاستوریزه شده و در ظرف‌های کوچک ۱۰۰ تا ۱۵۰ سی‌سی در فریزربرای مصرف یک سال فریز می‌شوند. نوع ظرف در ثبات و پایداری ترکیبات شیر مؤثّر است. بهترین ظروف از جنس پیرکس و پلی‌پروپیلن است که در مقایسه با کیسه‌های پلی‌اتیلن ـ که تغییرات زیادی در ترکیب شیر ایجاد می‌کنند ـ این ظروف در ثبات ترکیب شیر بهتر عمل می‌کنند. در بعضی کشور‌ها هزینۀ جمع‌آوری و به‌عمل‌آوری و نگهداری از اهدا‌کننده‌ها دریافت می‌شود.

اهداکننده‌های شیر چه کسانی هستند؟

اهداکنندگان مادرانی هستند که به نوزادان خود شیر می‌دهند و مقدار شیرشان بیش از نیاز کودکشان است و می‌توانند آن را اهدا نمایند. این اهداکنندگان اغلب در سنین میانی بارداری بوده و از حمایت خانوادگی قوی و خوبی در خانه برخوردارند که تقریباً نیمی‌ از آن‌ها کار خارج از خانه دارند و دلایل اهدا عمدتاً نوع‌ دوستی و کمک به هم نوع بوده‌ است.

اهداکنندگان نباید از داروهای محرک تفریحی استفاده کنند. پزشکِ خود و نوزادشان باید سلامت شیر را تأیید کند. در این مادران باید ابتلا به بیماری‌های ایدز HIV 1&2 ٬ T-Cell Leukemia virus 1 &2، هپاتیت B و C و سفلیس رد شده باشد. پس از سپری کردن مراحل بالا مادر می‌تواند یک اهداکننده باشد. مادران باید از طریق پمپ یا به‌ صورت دستی شیر را بدوشند و در ظروف مخصوص در فریزر خانه نگهداری کنند، سپس شخصاً یا از طریق سرویس بانک‌های شیر به بانک‌ها تحویل دهند. در حین انتقال زنجیره سرما باید از طریق کیف‌ها و جعبه‌های یخی حفظ شود. در بعضی از کشورها اهداکننده‌ها هیچ مبلغی دریافت نمی‌کنند، اما در برخی دیگر مبلغ کمی‌ بابت هزینه‌هایی که اهداکننده صرف کرده، به او جهت قدردانی داده می‌شود.

بانک‌های شیرمرتّباً بر مراحل استاندارد سازی و‌ جمع‌آوری شیر ازجمله تمیز نگه داشتن سینه و نحوۀ شیر دوشی و در نهایت تحویل شیر‌ها نظارت می‌کند. این بانک‌ها همچنین ظرف‌های نگهداری شیر را برای مادران فراهم می‌نماید که برچسب نام، تاریخ و زمان شیردوشی باید روی آن ثبت شود. پس از انتقال از فریزر خانه به بانک،‌ شیر در دمای ۲۰- درجه سانتیگراد ذخیره شده و روز قبل از به‌عمل‌آوری، در طول شب شیر از فریزر جهت آب شدن به  یخچال منتقل می‌‌گردد. روزی که پاستوریزه کردن انجام می‌شود شیر‌های ۳ تا ۵ نفر از اهداکننده‌ها مخلوط می‌شود که هدف از آن توزیع یکسان مواد مغذی شیر شامل پروتئین‌ها، چربی و سایر مواد است. سپس این شیر در بطری‌های ۱۰۰ سی‌سی ریخته می‌شود و عمل پاستوریزه کردن در حمام آب گرم با دمای ۶۲.۵ درجه سانتی‌گراد به‌ مدت ۳۰ دقیقه و به‌ دنبال آن سرد شدن سریع انجام می‌‌شود. سپس بطری‌ها تا زمان استفاده در دمای ۲۰- درجه نگهداری می‌شوند. این روش هنوز مطمئن‌ترین و بهترین روش برای میکروب‌زدائی و در عین حال حفظ کیفیت بیولوژیکی و تغذیه‌ای شیر است.فوائد شیر مادر و اهمیت تأسیس بانک‌های شیر

در بعضی از کشورها شیر‌ها قبل از پاستوریزه کردن و در برخی دیگر پس از پاستوریزه کردن، از نظر وجود باکتری‌ها و ویروس‌ها آزمایش می‌شوند. در نقاطی از دنیا شیر‌ها هم قبل و هم بعد از پاستوریزه کردن، از نظر وجود عوامل بیماری‌زا مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. شیر‌های با colony count بیشتر از ۱۰۰٫۰۰۰ رد می‌شوند و شیرهایی که این مقدار در آن‌ها کمتر از ۱۰٫۰۰۰ است، برای تغذیۀ نوزادان نارس با وزن کم مورد استفاده قرار می‌گیرند.

دریافت‌کننده‌های شیر‌های بانک شیر چه کسانی هستند؟

مهم‌ترین گروه‌های دریافت‌کننده‌ عبارت‌اند از:

1. نوزادان نارس، به‌ویژه نوزادان با وزن کمتر از ۱٫۵۰۰ گرم، به‌دلیل خطر بالای ابتلا به عفونت‌های نوزادی و انتروکولیت نکروزان که هر دو آن‌ها از بیماری‌های تهدید‌کنندۀ سلامت است و می‌تواند باعث مرگ نوزاد شود.
2. نوزادانی که به‌دلیل ناهنجاری‌های دستگاه گوارش متحمّل جراحی شده‌ و دچار سندروم رودۀ کوتاه شده‌اند.
3. زمانی که مادر موقّتاً قادر به تغذیۀ نوزاد خود نیست، مثلاً به‌دلیل بیماری و بستری در بیمارستان.
4. بیماری‌های متابولیک به‌ خصوص اختلالات در متابولیسم آمینواسیدها.
5. نوزادانی که در روز‌های ابتدائی پس از تولّدشان مادران آن‌ها هنوز شیر کافی برای تغذیۀ نوزاد خود ندارند.

مصرف این شیرها در نوزادان نارس، علاوه‌ بر اینکه آن‌ها را از نظر تغذیه‌ای تأمین می‌کند، تأثیر بسیار مفیدی در تکامل دستگاه گوارش آن‌ها دارد و از آن‌ها در برابر انتروکولیت نکروزان و سپسیس نوزادان، که دو بیماری کشنده در نوزادان نارس به‌ شمار می‌رود، محافظت می‌کند. مادران نوزادان نارس به‌دلیل کوتاه بودن مدّت حاملگی و عدم ایجاد عوامل محرّک تولید شیر، شیر کافی برای تغذیۀ نوزاد خود ندارند و از طرفی عامل مکانیکی مکیدن به‌وسیلۀ نوزاد، که باعث افزایش ترشح شیر می‌شود، نیز در این مادران وجود ندارد.فوائد شیر مادر و اهمیت تأسیس بانک‌های شیر

6. نوزادان و کودکانی که دچار بیماری‌هایی مانند آلرژی غذایی یا کاهش رشد هستند، همچنین در شرایط خاصی مانند سرطان‌ها و در حین شیمی‌درمانی هستند از شیر‌های بانک شیر استفاده می‌کنند. گاهی نوزادانی که به فرزندی پذیرفته می‌شوند نیز از مشتریان بانک شیر هستند.

گزارش‌هایی از کاربرد این شیر‌ها در بزرگسالان با بیماری‌های خاص مثل بیماران با پیوند کبد، که نیاز به IgA فراوان دارند یا در مواردی که مبتلا به سرطان هستند،نیز دیده شده‌است.فوائد شیر مادر و اهمیت تأسیس بانک‌های شیر

 ترکیب شیرهای اهدائی

شیر‌ها در افراد مختلف،به‌خصوص از نظر چربی و پروتئین متفاوت‌اند اما به‌دلیل مخلوط شدن شیر‌های به‌دست آمده از چند اهداکننده، این تفاوت در ترکیب به مقدار چشمگیری کاهش می‌یابد تا تفاوت زیادی بین ترکیب شیر‌ها در وعده‌های مختلف نباشد. این کم بودن تغییرات از یک وعده تا وعدۀ دیگر برای نوزادان نیز مطلوب است.

آیا شیر اهدائی به‌ خوبی شیر مادر است؟

شیر‌های اهدائی تحت عمل پاستوریزه کردن قرار می‌گیرند و این منجر به از دست رفتن ترکیباتی مهم با اثرات محافظتی می‌شود. گرمای حین پاستوریزاسیون روی اثرات ضد عفونت، اجزای سلولی،عوامل رشد و بعضی مواد مغذی تأثیر می‌گذارد. آنزیم‌ها اغلب به گرما حسّاس‌اند. ترکیبات ایمنی نیز تأثیر می‌پذیرند، ولی کاملاً از بین نمی‌روند. به‌عمل‌آوری شیر‌های اهدائی روی اسید‌های چرب غیراشباع تأثیر می‌گذارد و باعث تخریب غشاء سلول های چربی می‌شوند. شیر انسان هم همانند سلول‌های جنین انسان حاوی سلول‌های بنیادی چندظرفیتی است که در اثر گرمای ناشی از پاستوریزاسیون از بین می‌رود، ولی ترکیبات محافظت‌کنندۀ دیگر مانند الیگو ساکارید‌ها به گرما مقاوم هستند. با همۀ این اوصاف شیر‌های اهدائی در مقایسه با شیر خشک اثر محافظتی قابل‌ توجّهی در پیشگیری از انتروکولیت نکروزان در نوزادان نارس دارند.

آیا شیر اهدائی ایمن است؟

به‌علّت خطر بالقوۀ انتقال پاتوژن‌های بیماری‌زا، نگرانی‌هایی در این باره وجود دارد، اما در دهه‌های اخیر غربالگری از نظر میکروب‌ها و ویروس‌های بیماری‌زا و همچنین پاستوریزاسیون این احتمال را به صفر رسانده است.

آیا شیر اهدائی مقرون به صرفه است؟

به‌دلیل قیمت‌گذاری ۶ تا ۷ دلار برای هر ۱۰۰ سی‌سی شیر توسط بانک‌های شیر مادر ـ که هزینۀ به‌عمل‌آوری و نگهداری این شیرهاست ـ  این سؤال مطرح می‌شود که آیا سودمندی آن برای نوزاد قابل مقایسه با قیمت آن است؟ تحقیقات بسیاری نشان داده‌اند با توجّه به تأثیر شگرف شیر‌های اهدائی در پیشگیری از انتروکولیت نکروزان و سپسیس در نوزادان نارس، علاوه‌ بر اینکه نجات‌دهندۀ جان نوزادان است، کاملاً مقرون به صرفه است. همۀ شیر‌های اهدائی، قبل از مصرف توسّط نوزادان نارس باید با موادّ مغذّی غنی شوند که در این صورت تفاوتی با شیر مادر نخواهند داشت.فوائد شیر مادر و اهمیت تأسیس بانک‌های شیر

در ایران اولین بانک شیر مادر در تبریز راه‌اندازی شد و در حال حاضر فعّال است. در تهران و چند استان دیگر نیز مراکزی در حال راه‌اندازی است. امیدواریم با تلاش مسئولان بهداشتی و درمانی استان گیلان به‌زودی شاهد افتتاح این بانک‌ها در این استان  باشیم.

شما میتوانید برای مشاوره با متخصصین زنان و زایمان از سایت کیدز 24 استفاده نمایید.